Mądrość ludowa zaklęta w przysłowiach

Dożynki to nie tylko święto plonów, ale także wyraz wdzięczności, euforii i mądrości pokoleń. Przez wieki dożynkom towarzyszyły pieśni, obrzędy i powiedzenia, które niosły w sobie praktyczne rady, obserwacje przyrody i duchowe przesłanie. Przysłowia ludowe, przekazywane z ust do ust, stanowiły nieformalny kalendarz rolniczy i prognozę pogody.

Dawniej rytm życia na wsi wyznaczały prace polowe. Odzwierciedleniem tego są liczne przysłowia nawiązujące do żniw, pogody i pór roku. Fot. Archiwum WEM

Przyglądamy się wybranym przysłowiom związanym z żniwami, dożynkami i pracą na roli. Każde z nich niesie uniwersalną prawdę i pokazuje, jak głęboko zakorzeniona w ziemi była (i przez cały czas jest) polska kultura ludowa.

„Na Wniebowzięcie pokończone żęcie”

Przysłowie oznacza, iż żniwa powinny być zakończone do 15 sierpnia, czyli do uroczystości Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (święto Matki Boskiej Zielnej). To przysłowie pokazuje, iż Wniebowzięcie było dla mieszkańców wsi symboliczną granicą końca prac polowych i początkiem świętowania.

Powiedzenie wywodzi się z rolniczego kalendarza liturgicznego. W tradycji ludowej 15 sierpnia to również dzień błogosławieństwa ziół i kłosów, czyli symboliczne zakończenie żniw.

„Kto we żniwa patrzy chłodu, nacierpi się w zimie głodu”

Oznacza to, iż jeżeli podczas żniw – czyli zbioru plonów – jest chłodno i niepogodnie, to zapowiada to trudną, ubogą zimę, podczas której może zabraknąć jedzenia. Było to też ostrzeżenie, żeby nie narzekać na skwar towarzyszący pracom w polu – bo słota oznaczałaby o wiele gorszą sytuację.

Pogoda podczas żniw ma wpływ na to, jak będzie wyglądać zimowe zaopatrzenie w żywność. jeżeli żniwa są przeprowadzone w niesprzyjających warunkach (zimno, chłód), to zbiór może być słabszy i później będzie niedostatek w zimie.

„Jeśli w sierpniu są dni jasne, będą wnet stodoły ciasne”

Przysłowie to jest podobne do poprzedniego i oznacza, iż gdy w sierpniu jest dużo słonecznych, pogodnych dni, to plony będą obfite – tyle, iż stodoły będą się zapełniać po brzegi („ciasne”), pełne zboża i innych zbiorów.

Innymi słowy, jasna, słoneczna pogoda w sierpniu sprzyja dojrzewaniu i zbiorom, co przekłada się na bogate plony i duże zbiory, które trzeba będzie gdzieś przechować. To przysłowie podkreśla związek między pogodą a urodzajem.

„Od świętej Klary są już ładne dary”

Przysłowie oznacza, iż od połowy sierpnia (wspomnienie św. Klary przypada 12 sierpnia) zaczynają się pojawiać dobre, dojrzałe plony i owoce – czyli „ładne dary” natury. Wtedy lato jest już na tyle zaawansowane, iż zaczyna się czas obfitości – owoców, warzyw i innych plonów gotowych do zbioru.

To przysłowie mówi o naturalnym rytmie rolnictwa i przyrody, wskazując na istotny termin w kalendarzu zbiorów.

„Na Wniebowzięcie słota, w jesieni dużo błota”

Jeśli w święto Wniebowzięcia Maryi (15 sierpnia) pada deszcz, to jesień zapowiada się mokra i błotnista – to może utrudnić późniejsze zbiory, kopanie ziemniaków czy siew ozimin.

Przysłowie jest związane z prognozowaniem pogody. Takie powiedzenia były powszechne na wsiach w całej Polsce, gdzie lud obserwował przyrodę, by przewidywać zjawiska atmosferyczne.

„Od Wniebowzięcia miej w stodole połowę żęcia”

Przysłowie przestrzega, iż do 15 sierpnia rolnik powinien mieć już co najmniej połowę zbiorów w stodole. Zboże powinno być zabezpieczone przed deszczem, gniciem czy kradzieżą. Przysłowie zwraca uwagę na gospodarność i dobre planowanie pracy.

Powiedzenie tojest używane głównie w Polsce centralnej i południowej, gdzie termin żniw zwykle przypadał na koniec lipca i pierwsze tygodnie sierpnia.

„Czego sierpień nie dowarzy, tego wrzesień nie doparzy”

Oznacza to, iż jeżeli w sierpniu nie uda się czegoś zrobić lub załatwić, to we wrześniu też już nie będzie na to szansy.

Inaczej mówiąc – sierpień to istotny czas na zakończenie pewnych prac, zbiorów lub działań, a jeżeli w tym miesiącu czegoś się nie zrobi, to wrzesień nie poprawi sytuacji. To przysłowie podkreśla, jak ważne jest wykorzystanie sierpnia, bo potem może być za późno.

„Gdy Zielna Matka deszcz przynosi, to zwykle na Narodzenie Matki rosi”

Jeśli w dniu Wniebowzięcia pada deszcz , to można się spodziewać deszczu także 8 września – na święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Jest to ludowa obserwacja pogodowa.

Przysłowie wywodzi się z tradycji maryjnej i kalendarza liturgicznego, który często przeplatał się z kalendarzem rolniczym. Obserwacje te były elementem wiejskiej mądrości ludowej.

„W sierpniu grzmotów wiele mokrą zimę ściele”

Jeśli w sierpniu jest dużo burz i grzmotów, to zapowiada to wilgotną, mokrą zimę. Innymi słowy: intensywna burzowa pogoda pod koniec lata może być zapowiedzią deszczowej, wilgotnej zimy.

To ludowe spostrzeżenie, które łączy obserwacje letniej pogody z przewidywaniem warunków zimowych – takie naturalne prognozowanie na podstawie symptomów przyrody.

„Gdy Bartłomiej z grzmotami, śnieżna zima przed nami”

Jeśli w dzień św. Bartłomieja (24 sierpnia) pojawiają się burze i grzmoty, to zapowiada się mroźna i śnieżna zima. Jest to kolejny przykład typowego przysłowia pogodowego.

Zgodnie z ludową prognozą pogody wierzono, iż pewne dni w roku (tzw. „dni prorocze”) mają moc przepowiadania aury na przyszłość. Dzień świętego Bartłomieja był jednym z takich dni.

WEM