Unia Europejska zdecydowała. Polacy pożegnają te produkty

Komisja Europejska stoi przed jedną z najważniejszych decyzji regulacyjnych ostatnich dekad, przygotowując się do wprowadzenia kompleksowego zakazu substancji perfluoroalkilowych i polifluoroalkilowych, powszechnie znanych pod akronimem PFAS. Ta przełomowa decyzja może fundamentalnie zmienić europejski rynek konsumencki, wpływając na tysiące produktów obecnych w każdym gospodarstwie domowym na kontynencie. Planowane przepisy obejmą ogromną grupę przekraczającą dziewięć tysięcy różnych syntetycznych związków chemicznych, które przez dziesięciolecia były wykorzystywane w przemyśle ze względu na swoje unikalne adekwatności techniczne.

Fot. Warszawa w Pigułce

Charakterystyczną cechą substancji PFAS jest ich niezwykła odporność na wszelkie procesy degradacji w środowisku naturalnym, co przyczyniło się do nadania im potocznego określenia „wiecznych chemikaliów”. W odróżnieniu od zdecydowanej większości związków organicznych, które w warunkach naturalnych podlegają procesom rozkładu biologicznego prowadzonym przez mikroorganizmy, enzymy czy inne czynniki środowiskowe, substancje PFAS wykazują praktycznie całkowitą odporność na tego typu procesy. Ta wyjątkowa trwałość oznacza, iż każda cząsteczka PFAS uwolniona do środowiska może pozostać w nim przez stulecia, tworząc kumulujące się zanieczyszczenie, które rośnie z każdym kolejnym rokiem użytkowania produktów zawierających te substancje.

Wszechobecność PFAS w nowoczesnym świecie konsumenckim jest rzeczywiście oszałamiająca i dotyczy niemal każdego aspektu codziennego życia europejskich obywateli. Te wszechstronne związki chemiczne są wykorzystywane do nadawania adekwatności hydrofobowych i oleofobowych szerokiemu spektrum produktów tekstylnych, w tym nowoczesnej odzieży sportowej, turystycznej i outdoor. Bluzy, kurtki przeciwdeszczowe, spodnie trekkingowe, buty górskie, namioty kempingowe, śpiwory oraz inne wyposażenie turystyczne zawdzięczają swoją odporność na wilgoć oraz zabrudzenia właśnie obecności związków PFAS w ich strukturze materiałowej.

Branża artykułów kuchennych w znacznym stopniu opiera swoje najnowocześniejsze produkty na wykorzystaniu PFAS w powłokach nieprzywierających, które pokrywają patelnie, garnki, brytfanny oraz inne naczynia do gotowania. Te powłoki zapewniają gładką powierzchnię, która ułatwia przygotowywanie posiłków bez konieczności używania dużych ilości tłuszczu oraz znacznie upraszcza proces czyszczenia naczyń po użyciu. Podobne zastosowanie PFAS znajdują w produkcji różnorodnych urządzeń AGD, gdzie są wykorzystywane w elementach mających kontakt z żywnością.

Sektor opakowaniowy stosuje substancje PFAS na szeroką skalę w produkcji różnego rodzaju opakowań żywnościowych, szczególnie tych wykonanych z papieru i kartonu. Dzięki tym związkom opakowania zyskują wyjątkową odporność na przenikanie tłuszczów, olejów oraz wilgoci, co sprawia, iż są idealne do pakowania fast foodów, wyrobów piekarniczych, słodyczy oraz innych produktów spożywczych wymagających specjalnej ochrony przed utratą świeżości czy zmianami konsystencji. Kartonowe kubeczki do napojów, tacki na żywność, torby papierowe na hamburgery czy opakowania na pizzę to tylko niektóre z niezliczonych zastosowań PFAS w przemyśle opakowaniowym.

Przemysł elektroniczny i elektryczny intensywnie wykorzystuje PFAS w produkcji izolacji przewodów elektrycznych, kabli oraz różnorodnych komponentów elektronicznych, gdzie te substancje zapewniają ochronę przed wilgocią, korozją oraz innymi czynnikami mogącymi wpływać na funkcjonowanie delikatnych urządzeń elektronicznych. telefony, laptopy, telewizory, urządzenia gospodarstwa domowego oraz pojazdy samochodowe zawierają komponenty, w których produkcji wykorzystano związki PFAS dla zapewnienia długotrwałej niezawodności oraz odporności na warunki eksploatacyjne.

Branża budowlana i remontowa stosuje PFAS w produkcji farb architektonicznych, lakierów, klejów przemysłowych, uszczelniaczy oraz różnorodnych materiałów wykończeniowych, które dzięki tym substancjom zyskują zwiększoną trwałość, odporność na warunki atmosferyczne oraz adekwatności hydrofobowe ułatwiające konserwację powierzchni. Malowanie mieszkań, renowacja fasad budynków czy wykonywanie prac izolacyjnych często wiąże się z wykorzystaniem produktów zawierających PFAS.

Konsekwencją tak szerokiego zastosowania PFAS w produktach konsumenckich jest sytuacja, w której praktycznie każdy człowiek na świecie ma w swoim organizmie wykrywalne ilości tych substancji, a ich stężenie systematycznie wzrasta wraz z kontynuowaną ekspozycją przez całe życie. Badania biomonitoringowe przeprowadzane w różnych populacjach na całym świecie konsystentnie wykazują obecność PFAS we krwi, moczu oraz tkankach praktycznie wszystkich badanych osób, niezależnie od wieku, płci, miejsca zamieszkania czy stylu życia. Ta universalna kontaminacja organizmów ludzkich stanowi przedmiot narastającego zaniepokojenia międzynarodowej społeczności naukowej oraz organizacji zajmujących się ochroną zdrowia publicznego.

Rosnąca liczba badań naukowych dostarcza coraz więcej dowodów na wieloaspektowe zagrożenia zdrowotne związane z chroniczną ekspozycją na różne typy substancji PFAS. Badania laboratoryjne oraz epidemiologiczne wskazują na zdolność tych związków do wywoływania uszkodzeń wątroby, organu pełniącego kluczową rolę w procesach detoksykacji organizmu oraz metabolizmu licznych substancji egzogennych i endogennych. Zaburzenia funkcji wątroby mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych obejmujących problemy z metabolizmem lipidów, węglowodanów oraz białek.

Szczególnie niepokojące są wyniki badań epidemiologicznych sugerujące związek między długotrwałą ekspozycją na PFAS a zwiększonym ryzykiem rozwoju różnych typów nowotworów złośliwych, w tym raka nerek, jąder, wątroby oraz pęcherza moczowego. Choć mechanizmy kancerogenne PFAS nie zostały jeszcze w pełni wyjaśnione, dowody epidemiologiczne są na tyle przekonujące, iż skłoniły międzynarodowe organizacje zdrowotne do zaliczenia niektórych przedstawicieli tej grupy związków do substancji prawdopodobnie kancerogennych dla człowieka.

Substancje PFAS wywierają również dokumentowany negatywny wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego człowieka, co może prowadzić do osłabienia naturalnych mechanizmów obronnych organizmu przed patogenami bakteryjnymi, wirusowymi oraz grzybiczymi. Badania wykazały, iż osoby z wyższymi stężeniami PFAS we krwi mogą wykazywać osłabioną odpowiedź immunologiczną na szczepionki, co sugeruje, iż te substancje mogą interferować z podstawowymi procesami immunologicznymi odpowiedzialnymi za ochronę przed infekcjami oraz chorobami.

Jednym z najbardziej niepokojących aspektów toksyczności PFAS jest ich zdolność do zakłócania funkcjonowania układu endokrynologicznego poprzez ingerowanie w produkcję, transport oraz działanie naturalnych hormonów organizmu. Te zakłócenia hormonalne mogą wpływać na rozwój płciowy, funkcje reprodukcyjne, metabolizm, wzrost oraz wiele innych procesów fizjologicznych kontrolowanych przez system hormonalny. Szczególnie niepokojące są dowody wskazujące na wpływ PFAS na funkcję tarczycy, której hormony odgrywają kluczową rolę w regulacji metabolizmu oraz rozwoju układu nerwowego.

Badania wykazały również, iż substancje PFAS posiadają zdolność przekraczania bariery łożyskowej, co oznacza, iż mogą przedostawać się z krążenia matki do krążenia płodu podczas ciąży. Ta adekwatność budzi szczególne obawy, ponieważ sugeruje możliwość wpływu tych substancji na rozwój płodu w najwcześniejszych i najbardziej wrażliwych stadiach życia, kiedy formują się wszystkie główne układy organiczne. Ekspozycja prenatalna na PFAS może potencjalnie wpływać na rozwój układu nerwowego, reprodukcyjnego, immunologicznego oraz innych systemów organizmu rozwijającego się dziecka.

Problem środowiskowej kontaminacji przez substancje PFAS wykracza znacznie poza bezpośredni wpływ na zdrowie ludzkie i obejmuje szerokie spektrum zagrożeń ekologicznych dotykających praktycznie wszystkich komponentów środowiska naturalnego. Te niezwykle trwałe związki chemiczne przenikają do gleby poprzez różnorodne ścieżki, w tym składowanie odpadów, stosowanie osadów ściekowych w rolnictwie, rozsypywanie się cząstek z produktów konsumenckich oraz bezpośrednie uwolnienia przemysłowe. Raz dostając się do gleby, PFAS mogą pozostać w niej przez dziesiątki lub setki lat, tworząc długotrwałe źródło zanieczyszczenia.

Z gleby substancje PFAS migrują do wód gruntowych oraz powierzchniowych poprzez procesy wymywania oraz infiltracji, skąd mogą być pobierane przez systemy wodociągowe lub dostać się do rzek, jezior oraz mórz. W niektórych regionach Europy, szczególnie w okolicach lotnisk gdzie przez dziesięciolecia stosowano piany gaśnicze zawierające PFAS, oraz w rejonach zakładów przemysłowych produkujących lub wykorzystujących te substancje, monitoring środowiskowy wykazał obecność niepokojąco wysokich stężeń PFAS w źródłach wody pitnej.

Kontaminacja gleb rolniczych substancjami PFAS może prowadzić do ich absorpcji przez rośliny uprawne, a następnie do kumulacji w płodach rolnych wykorzystywanych jako żywność dla ludzi oraz pasza dla zwierząt hodowlanych. Ten mechanizm prowadzi do bioakumulacji PFAS w łańcuchu pokarmowym, gdzie substancje te mogą osiągać coraz wyższe stężenia na kolejnych poziomach troficznych. Zwierzęta hodowlane ekspozowane na PFAS poprzez paszę lub wodę mogą kumulować te substancje w swoich tkankach, skąd trafiają one do produktów pochodzenia zwierzęcego takich jak mięso, mleko, jaja czy ryby.

Pięć wiodących państw członkowskich Unii Europejskiej zajęło jednoznaczne stanowisko w sprawie konieczności wprowadzenia ogólnoeuropejskiego zakazu stosowania substancji PFAS. Dania, Niemcy, Holandia, Norwegia oraz Szwecja, będące jednymi z najbardziej zaawansowanych państw europejskich w dziedzinie monitoringu środowiskowego oraz ochrony zdrowia publicznego, przeprowadziły kompleksowe programy badawcze obejmujące monitoring środowiskowy, biomonitoring populacji oraz badania epidemiologiczne.

Wyniki tych wieloletnich i wieloaspektowych badań dostarczyły niepodważalnych dowodów naukowych na powszechność kontaminacji środowiska oraz organizmów ludzkich substancjami PFAS, a także na związane z tym potencjalne skutki zdrowotne dla obecnych oraz przyszłych pokoleń. Te dowody naukowe stanowią solidną podstawę merytoryczną dla planowanych działań legislacyjnych na poziomie całej Unii Europejskiej oraz są wykorzystywane w procesie przygotowywania szczegółowych przepisów prawnych.

Wprowadzenie zakazu PFAS będzie wymagać od europejskiego przemysłu przeprowadzenia fundamentalnej i kosztownej transformacji procesów produkcyjnych oraz reformulacji składu tysięcy różnorodnych produktów konsumenckich dostępnych w tej chwili na rynku europejskim. Firmy z różnych sektorów gospodarki będą zmuszone do znaczących inwestycji w działalność badawczo-rozwojową ukierunkowaną na opracowanie oraz wdrożenie alternatywnych materiałów oraz technologii produkcyjnych, które mogłyby zapewnić podobne lub lepsze adekwatności funkcjonalne bez negatywnych skutków zdrowotnych i środowiskowych charakterystycznych dla PFAS.

Ten proces transformacji będzie szczególnie wymagający dla branż, które przez dziesięciolecia opierały swoje produkty na adekwatnościach PFAS, takich jak przemysł tekstylny produkujący odzież outdoor, producenci naczyń kuchennych z powłokami nieprzywierającymi, firmy opakowaniowe oraz sektor chemiczny wytwarzający różnorodne preparaty przemysłowe. Konieczność znalezienia skutecznych zamienników może wymagać opracowania całkowicie nowych technologii oraz materiałów, co może być procesem długotrwałym i kosztownym.

Dla europejskich konsumentów planowane zmiany regulacyjne oznaczają konieczność przystosowania się do nowej rzeczywistości rynkowej, w której wiele dobrze znanych oraz cenionych artykułów codziennego użytku zostanie wycofanych z rynku lub zastąpionych przez wyroby o potencjalnie odmiennych charakterystykach użytkowych. Produkty alternatywne mogą wykazywać inne adekwatności w zakresie trwałości, funkcjonalności czy estetyki, co będzie wymagać od konsumentów adaptacji ich przyzwyczajeń oraz oczekiwań.

Proces wycofywania produktów zawierających PFAS z rynku europejskiego będzie prawdopodobnie rozłożony w czasie poprzez wprowadzenie zróżnicowanych okresów przejściowych dla różnych kategorii produktów, uwzględniających specyfikę branż, dostępność alternatyw oraz potencjalne konsekwencje społeczne oraz ekonomiczne nagłych zmian. Produkty uważane za szczególnie istotne dla zdrowia publicznego lub bezpieczeństwa mogą otrzymać dłuższe okresy przejściowe, podczas gdy artykuły o charakterze bardziej luksusowym mogą być objęte szybszymi terminami wycofania.

Przemysł chemiczny oraz producenci artykułów konsumenckich będą musieli znacząco zintensyfikować działalność badawczo-rozwojową nakierowaną na opracowanie bezpieczniejszych oraz bardziej zrównoważonych alternatyw dla substancji PFAS. Ten proces może stać się katalizatorem dla rozwoju przełomowych technologii oraz przyspieszyć powstanie całkowicie nowych segmentów rynku opartych na innowacyjnych oraz ekologicznych rozwiązaniach technologicznych, które mogą w przyszłości stać się standardem nie tylko w Europie, ale również na innych kontynentach.

Regulacje dotyczące eliminacji PFAS wpisują się w znacznie szerszą oraz bardziej ambitną strategię Unii Europejskiej zmierzającą do utworzenia gospodarki o obiegu zamkniętym oraz środowiska całkowicie wolnego od toksycznych substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia człowieka oraz ekosystemów naturalnych. Ta długoterminowa wizja rozwoju zrównoważonego zakłada systematyczne eliminowanie z europejskiego rynku wszystkich związków chemicznych, które mogą stwarzać nieakceptowalne ryzyko dla obecnych oraz przyszłych pokoleń.

Implementacja zakazu PFAS będzie wymagać ścisłej oraz wieloaspektowej współpracy między organami regulacyjnymi na poziomie krajowym oraz europejskim, przedstawicielami różnych sektorów przemysłu oraz instytucjami naukowymi w zakresie opracowania skutecznych, praktycznych oraz ekonomicznie uzasadnionych metod kontroli oraz monitorowania przestrzegania nowych przepisów prawnych. Konieczne będzie również utworzenie kompleksowych mechanizmów wsparcia finansowego oraz technicznego dla przedsiębiorstw, szczególnie małych oraz średnich firm, które mogą mieć ograniczone zasoby finansowe oraz techniczne niezbędne do przeprowadzenia kosztownej transformacji technologicznej.

Te mechanizmy wsparcia mogą obejmować dotacje na badania oraz rozwój alternatywnych technologii, ulgi podatkowe dla firm inwestujących w bezpieczniejsze rozwiązania, programy szkoleniowe dla pracowników przemysłu chemicznego oraz konsultacje techniczne prowadzone przez wyspecjalizowane instytucje naukowe. Szczególnie istotne będzie zapewnienie, iż proces transformacji nie doprowadzi do utraty konkurencyjności europejskiego przemysłu na rynku globalnym oraz nie spowoduje masowego przenoszenia produkcji do państw o mniej restrykcyjnych przepisach środowiskowych.

Międzynarodowe konsekwencje europejskiej decyzji o zakazie PFAS mogą być daleko idące oraz wieloaspektowe, gdyż Unia Europejska tradycyjnie pełni rolę globalnego lidera w ustanawianiu najwyższych światowych standardów bezpieczeństwa produktów konsumenckich oraz ochrony środowiska. Firmy międzynarodowe, które dążą do utrzymania dostępu do atrakcyjnego oraz zamożnego rynku europejskiego, będą zmuszone do dostosowania swoich produktów oraz procesów produkcyjnych do nowych, bardziej restrykcyjnych wymogów, co może w praktyce doprowadzić do faktycznego eksportu europejskich standardów na inne kontynenty.

Ten mechanizm, znany jako „efekt Brukseli”, może przyczynić się do globalnej poprawy bezpieczeństwa produktów konsumenckich oraz ochrony środowiska, choćby w krajach, które nie wprowadzą własnych ograniczeń dotyczących PFAS. Międzynarodowe korporacje często decydują się na ujednolicenie swoich standardów produkcyjnych na najwyższym poziomie wymaganym przez którykolwiek z ich kluczowych rynków, co oznacza, iż europejskie regulacje mogą de facto stać się globalnymi standardami.

Edukacja oraz uświadamianie społeczeństwa w zakresie zagrożeń związanych z substancjami PFAS oraz korzyści zdrowotnych oraz środowiskowych wynikających z ich eliminacji będzie kluczowym elementem sukcesu planowanych regulacji oraz akceptacji społecznej dla związanych z nimi zmian. Zwiększenie świadomości konsumentów dotyczącej składu produktów, które kupują oraz używają, a także ich potencjalnych skutków zdrowotnych może przyczynić się do zwiększenia popytu rynkowego na bezpieczniejsze alternatywy oraz wsparcia społecznego dla działań regulacyjnych podejmowanych przez władze europejskie.

Kampanie informacyjne oraz edukacyjne powinny obejmować jasne wyjaśnienie, czym są substancje PFAS, gdzie się znajdują, dlaczego stanowią zagrożenie oraz jakie działania podejmuje Unia Europejska w celu ochrony zdrowia obywateli oraz środowiska. Szczególnie istotne będzie dotarcie z tymi informacjami do grup społecznych o różnym poziomie wykształcenia oraz dostępu do informacji, aby zapewnić równy dostęp do wiedzy niezbędnej do podejmowania świadomych decyzji konsumenckich.

Długoterminowe korzyści zdrowotne oraz środowiskowe wynikające z eliminacji substancji PFAS z europejskiego rynku mogą być naprawdę znaczące oraz wieloaspektowe, choć ich pełna skala oraz znaczenie staną się widoczne dopiero po latach lub dekadach funkcjonowania nowych przepisów. Systematyczne zmniejszenie ekspozycji populacji europejskiej na te substancje może przełożyć się na obserwowalną redukcję częstości występowania różnych chorób nowotworowych, poprawę funkcjonowania układów immunologicznych oraz zmniejszenie częstości występowania zaburzeń hormonalnych oraz reprodukcyjnych.

Korzyści środowiskowe będą obejmować stopniowe oczyszczanie się ekosystemów z kumulujących się od dziesięcioleci substancji PFAS, poprawę jakości wód powierzchniowych oraz gruntowych, a także redukcję bioakumulacji tych substancji w łańcuchach pokarmowych. Choć proces naturalnego oczyszczania środowiska z PFAS będzie bardzo długotrwały ze względu na ich wyjątkową trwałość, zaprzestanie dalszego wprowadzania nowych ilości tych substancji do środowiska stanowi najważniejszy pierwszy krok w kierunku długoterminowej remedacji skażonych ekosystemów.

Zastosowanie zasady ostrożności w europejskim podejściu do regulacji substancji PFAS odzwierciedla fundamentalną ewolucję unijnej polityki chemicznej w kierunku proaktywnego zarządzania ryzykiem chemicznym zamiast tradycyjnego reaktywnego reagowania na już zaistniałe oraz udokumentowane problemy zdrowotne oraz środowiskowe. To nowatorskie podejście zakłada podejmowanie działań prewencyjnych w sytuacji naukowej niepewności, gdy istnieją uzasadnione podstawy do obaw o potencjalne skutki negatywne, choćby jeżeli nie zostały one jeszcze w pełni udowodnione.

Ta filozofia regulacyjna może stać się modelem oraz precedensem dla przyszłych regulacji dotyczących innych kontrowersyjnych oraz potencjalnie niebezpiecznych substancji chemicznych, przyczyniając się do stworzenia znacznie bardziej bezpiecznego oraz zrównoważonego środowiska chemicznego dla obecnych oraz przyszłych pokoleń Europejczyków. Długoterminowym celem takiego podejścia jest minimalizacja ekspozycji społeczeństwa na substancje chemiczne o niepewnym profilu bezpieczeństwa oraz promowanie rozwoju chemii zielonej opartej na zasadach projektowania bezpiecznych oraz zrównoważonych związków chemicznych.

Planowane regulacje dotyczące PFAS stanowią również istotny sygnał dla globalnego przemysłu chemicznego, iż era bezkrytycznego wprowadzania na rynek nowych substancji chemicznych bez dogłębnej oceny ich długoterminowych skutków zdrowotnych oraz środowiskowych dobiega końca. Przyszłość przemysłu chemicznego może coraz bardziej opierać się na zasadach zrównoważonego rozwoju, innowacyjności ukierunkowanej na bezpieczeństwo oraz transparentności w komunikowaniu o potencjalnych ryzykach związanych z nowymi produktami chemicznymi.

Sukces implementacji zakazu PFAS w Unii Europejskiej może również przyczynić się do wzmocnienia pozycji Europy jako globalnego lidera w dziedzinie zrównoważonego rozwoju oraz ochrony zdrowia publicznego, co może przynieść długoterminowe korzyści ekonomiczne poprzez rozwój eksportowych technologii środowiskowych oraz pozycjonowanie europejskich firm jako pionierów w dziedzinie bezpiecznych oraz ekologicznych rozwiązań technologicznych.